مقدمه
فوتبال همواره خود را به عنوان «بازی زیبا» معرفی کرده است؛ ورزشی جهانی که مرزهای جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی را پشت سر گذاشته و میلیون‌ها انسان را از قاره‌های مختلف به یکدیگر پیوند داده است. اما در کنار لحظات شورانگیز، جشن گل‌ها، اشک‌های قهرمانی و خاطرات فراموش‌نشدنی، چهره‌ای تاریک نیز وجود دارد: خشونت در فوتبال. این خشونت گاه در قالب درگیری‌های خیابانی هواداران، گاه در ورزشگاه و حتی روی چمن سبز خود را نشان داده است. در این میان، شهرآوردها (دربی‌ها) بیش از هر مسابقه دیگری بستری برای بروز این خشونت‌ها بوده‌اند. دلیل روشن است:
شهرآوردها اغلب بیش از یک بازی ساده‌اند. آن‌ها بازتابی از تاریخ، سیاست، مذهب، طبقات اجتماعی و حتی نزاع‌های قومی و فرهنگی هستند. از بوینس آیرس تا قاهره، از رم تا تهران، مسابقات میان دو تیم یک شهر بارها به صحنه‌ای از خشونت بدل شده‌اند؛ خشونتی که گاهی جان انسان‌ها را گرفته و فوتبال را از مفهوم اصلی‌اش دور کرده است.
در این مقاله به بررسی دربی هایی که به خشونت کشیده شدند می‌پردازیم از آمریکای لاتین تا خاورمیانه و می‌کوشیم ریشه‌های اجتماعی و سیاسی این رخدادها را بشناسیم.
بخش اول: آمریکای لاتین، جایی که فوتبال با خون و هویت گره خورده است
۱. بوکاجونیورز – ریورپلاته (آرژانتین)
شاید هیچ شهرآوردی در جهان به اندازه سوپرکلاسیکوی بوینس آیرس شناخته‌شده نباشد. بوکا و ریور فقط دو باشگاه نیستند؛ آن‌ها دو فرهنگ و دو نگاه به زندگی هستند. بوکا تیم طبقه کارگر، مهاجران ایتالیایی و خیابان‌های فقیرانه‌ی محله «لا بوکا» است. ریور تیم طبقه متوسط و بالای جامعه و نمادی از قدرت اقتصادی و اجتماعی پایتخت.
این نبرد بزرگ از جمله دربی هایی که به خشونت کشیده شدند به حساب می‌آید و تاریخچه‌ای تلخ در این زمینه دارد. در سال ۱۹۶۸ یکی از فاجعه‌بارترین حوادث تاریخ فوتبال رخ داد؛ زمانی که پس از پایان بازی در ورزشگاه «مونومنتال»، به دلیل ازدحام و بسته شدن در خروجی، ۷۱ نفر جان خود را از دست دادند.
در دهه‌های بعد، درگیری‌های خیابانی، پرتاب سنگ، استفاده از چاقو و حتی سلاح گرم میان هواداران دو تیم به کرات گزارش شد. فینال کوپا لیبرتادورس ۲۰۱۸ میان دو تیم، به دلیل حمله هواداران ریور به اتوبوس بازیکنان بوکا، عملاً به کابوسی برای کنفدراسیون فوتبال آمریکای جنوبی تبدیل شد و در نهایت بازی برگشت به مادرید منتقل شد؛ اتفاقی بی‌سابقه در تاریخ.
۲. کورینتیانس – پالمیراس (برزیل)
برزیل کشوری است که فوتبال در رگ‌هایش جاری است، اما همین عشق گاهی به خشونت بدل می‌شود. شهرآورد سائوپائولو میان کورینتیانس و پالمیراس نمونه‌ای بارز است. ریشه اختلافات به دهه‌های ابتدایی قرن بیستم بازمی‌گردد، زمانی که پالمیراس توسط مهاجران ایتالیایی تأسیس شد و کورینتیانس به عنوان تیم مردمی در برابر آن قد علم کرد.
در سال ۱۹۹۵، یکی از خونین‌ترین رخدادهای فوتبال برزیل رقم خورد: درگیری میان هواداران دو تیم باعث مرگ چهار نفر و زخمی شدن ده‌ها نفر شد. نیروهای پلیس به سختی توانستند اوضاع را کنترل کنند، اما این حادثه نشان داد که شهرآورد سائوپائولو صرفاً یک بازی نیست، بلکه می‌تواند به میدان جنگ بدل شود.
۳. ناسیونال – پنیارول (اروگوئه)
مونته‌ویدئو میزبان یکی از قدیمی‌ترین شهرآوردهای جهان است؛ ناسیونال و پنیارول. این بازی، که به «کلاسیکوی مونته‌ویدئو» شهرت دارد، سابقه‌ای بیش از یک قرن دارد. این دیدار هم در زمره‌ی دربی هایی که به خشونت کشیده شدند قرار می‌گیرد. بارها درگیری‌های خیابانی میان هواداران دو تیم رخ داده و دامنه‌ی آن حتی به خارج از ورزشگاه‌ها کشیده شده است.
در سال ۲۰۱۶، فینال جام داخلی بین این دو تیم به دلیل حمله هواداران پنیارول به بازیکنان و تماشاگران ناسیونال نیمه‌کاره ماند. پلیس مجبور به استفاده از گاز اشک‌آور شد و صحنه‌هایی رقم خورد که بیشتر شبیه جنگ شهری بود تا یک مسابقه فوتبال.
بخش دوم: اروپا، تاریخ پر از نفرت و سیاست
۴. رم – لاتزیو (ایتالیا)
شهرآورد رم یکی از سیاسی‌ترین دربی‌های جهان است. لاتزیو همواره به عنوان تیمی با گرایش‌های راست افراطی شناخته می‌شود، در حالی که رم به طبقات کارگر و چپ‌گرا نزدیک‌تر است. این تقابل ایدئولوژیک بارها به درگیری‌های خونین انجامیده است.
در سال ۲۰۰۴، حادثه‌ای تکان‌دهنده رخ داد. شایعه‌ای درباره مرگ یک کودک توسط پلیس در بیرون ورزشگاه پخش شد و هواداران خشمگین وارد زمین شدند. بازی نیمه‌کاره ماند و خیابان‌های رم صحنه نبردی خونین شد. این حادثه بار دیگر نشان داد که فوتبال در ایتالیا بیش از ورزش، میدان بروز تنش‌های اجتماعی و سیاسی است.
۵. فنرباغچه – گالاتاسرای (ترکیه)
فوتبال در ترکیه چیزی فراتر از یک بازی است؛ نوعی جدال حیثیتی. وقتی فنرباغچه و گالاتاسرای در استانبول روبه‌روی هم قرار می‌گیرند، هواداران از روزها قبل در خیابان‌ها و کافه‌ها باهم بحث می‌کنند. همین حساسیت، این رقابت را در ردیف دربی هایی که به خشونت کشیده شدند قرار داده است.
در سال ۲۰۱۲، در پایان دیداری که منجر به قهرمانی گالاتاسرای شد، هواداران فنرباغچه به شدت خشمگین شدند. درگیری‌ها به خیابان‌ها کشیده شد و ده‌ها نفر زخمی شدند. حتی گزارش شد که برخی از هواداران با چاقو مورد حمله قرار گرفتند. پلیس استانبول مجبور شد با گاز اشک‌آور و خودروهای آب‌پاش اوضاع را کنترل کند.
۶. اسکاتلند؛ سلتیک – رنجرز (اولد فیرم)
یکی از ریشه‌دارترین شهرآوردهای پرخشونت جهان در گلاسکو برگزار می‌شود. رقابت سلتیک و رنجرز صرفاً فوتبالی نیست؛ این بازی تقابل مذهب (کاتولیک‌ها در برابر پروتستان‌ها)، سیاست (جمهوری‌خواهی در برابر اتحادطلبی) و حتی هویت ملی (ایرلندی‌ها در برابر اسکاتلندی‌های سلطنت‌طلب) است.
خشونت در این دربی بارها به مرگ هواداران انجامیده است. در دهه‌های اخیر، پلیس اسکاتلند مجبور شده تدابیر ویژه‌ای برای جلوگیری از خونریزی بیشتر اتخاذ کند. جالب آنکه بسیاری از درگیری‌ها پس از بازی و در میخانه‌ها رخ می‌دهد؛ جایی که تعصب فوتبالی با مصرف الکل ترکیب می‌شود و فاجعه می‌آفریند.
بخش سوم: خاورمیانه، فوتبال به مثابه میدان سیاست و تعصب
۷. الاهلی – الزمالک (مصر)
قاهره میزبان یکی از داغ‌ترین و پرتنش‌ترین شهرآوردهای جهان است. الاهلی و الزمالک تنها دو باشگاه بزرگ نیستند، بلکه نماد دو طبقه اجتماعی و حتی دو جریان فکری در مصر محسوب می‌شوند.
در فوریه ۲۰۱۲، فاجعه‌ای تکان‌دهنده رخ داد: پس از پایان دیدار الاهلی و المصری (نه حتی زمالک!) در شهر پورت‌سعید، هواداران به جان هم افتادند. بیش از ۷۰ نفر کشته شدند. اگرچه این حادثه مستقیماً مربوط به شهرآورد قاهره نبود، اما نشان داد که فوتبال در مصر تا چه اندازه می‌تواند خطرناک باشد. در شهرآوردهای الاهلی و زمالک نیز بارها صحنه‌های خشونت‌بار گزارش شده است، تا جایی که دولت مصر بارها ورود تماشاگران به ورزشگاه را محدود یا ممنوع کرده است.
۸. پرسپولیس – استقلال (ایران)
شهرآورد تهران، معروف به «دربی پایتخت»، همیشه پرهیجان‌ترین و پرتماشاگرترین مسابقه فوتبال ایران بوده است. این دیدار فراتر از میدان رقابت ورزشی است و گاهی بستر بروز هیجانات اجتماعی و احساسات سرکوب‌شده مردم می‌شود. به همین دلیل، تهران یکی از مشهورترین دربی هایی که به خشونت کشیده شدند را در تاریخ خود ثبت کرده است.
یکی از خاطره‌انگیزترین صحنه‌ها مربوط به دهه ۷۰ است، زمانی که هواداران خشمگین بخشی از صندلی‌های ورزشگاه آزادی را به آتش کشیدند. پلیس مجبور شد با دخالت گسترده، اوضاع را کنترل کند.
هرچند در سال‌های اخیر با کنترل‌های امنیتی، شدت خشونت کاهش یافته، اما همچنان حساسیت بالای این دیدار باعث می‌شود که هر دربی پایتخت با نگرانی از بروز درگیری برگزار شود.
۹. سایر نمونه‌ها در خاورمیانه
در عراق، شهرآوردهای بغداد میان الزورا و نیرو هوایی بارها به خشونت کشیده شده است.
در عربستان سعودی، رقابت الاهلی و الاتحاد در جده و همچنین الهلال و النصر در ریاض همواره پرتنش بوده و مواردی از درگیری میان هواداران گزارش شده است.
در شمال آفریقا، به‌ویژه در مراکش و الجزایر، شهرآوردها معمولاً با درگیری خیابانی و شکستن اموال عمومی همراه است.
بخش چهارم: ریشه‌های خشونت در شهرآوردها
1- هویت‌های متضاد: بسیاری از دربی‌ها بازتابی از تضادهای طبقاتی، مذهبی یا سیاسی هستند.
2- نقش رسانه‌ها: دامن‌زدن به حساسیت‌ها، برچسب‌زنی به تیم مقابل و ایجاد فضای تقابل.
3- ضعف مدیریت و امنیت ورزشگاه‌ها: کنترل ناکافی ورود و خروج، کمبود نظارت بر هواداران افراطی.
4- فشارهای اجتماعی و اقتصادی: در کشورهایی که مشکلات اجتماعی گسترده وجود دارد، فوتبال به بستری برای بروز خشم عمومی تبدیل می‌شود.
جمع‌بندی
از بوینس آیرس تا تهران، شهرآوردها همواره نشان داده‌اند که فوتبال چیزی فراتر از یک بازی است. وقتی هویت، تاریخ و تعصب وارد میدان می‌شوند، گاهی مستطیل سبز به صحنه‌ای واقعی برای نزاع بدل می‌شود و به همین دلیل این دیدارها، در فهرست دربی هایی که به خشونت کشیده شدند جای می‌گیرند.
با این حال، تجربه کشورهایی که توانسته‌اند با آموزش فرهنگی، مدیریت بهتر و تقویت امنیت، خشونت را کاهش دهند، نشان می‌دهد که آینده‌ای بدون خونریزی برای شهرآوردها ممکن است. فوتبال باید بار دیگر به «بازی زیبا» بازگردد؛ ورزشی که به جای جدایی، مردم را به هم نزدیک می‌کند.
صحبت آخر
دوستان عزیز، همان‌طور که دیدید، فوتبال همیشه فقط یک بازی نبوده است. شهرآوردها در گوشه و کنار جهان بارها نشان داده‌اند که وقتی پای هویت، سیاست و تاریخ به میان بیاید، مستطیل سبز می‌تواند به میدان نبرد تبدیل شود. از سوپرکلاسیکوی بوینس آیرس تا دربی تهران، از قاهره تا استانبول، خون و اشک هم بخشی از تاریخ فوتبال بوده است.
اما هدف ما در مجله خبری بتلند۹۰ یادآوری این است که فوتبال باید دوباره به ذات اصلی خود برگردد؛ یعنی شور، هیجان، همبستگی و عشق به بازی. امیدواریم با مدیریت بهتر، آموزش فرهنگی و کاهش تنش‌ها، روزی برسد که دربی‌ها فقط به یاد گل‌ها و لحظه‌های ناب به یاد آورده شوند، نه به خاطر خشونت و تراژدی.
تا مطلبی دیگر، با ما در بتلند۹۰ همراه باشید.
با احترام: مجله خبری بتلند90
